Әскерилер әлі күнге дейін армияда «дедовщина» жоқ екенін айтып келеді, ал қайғылы жағдайлар мен суицидтерді әскери қызметтің жағдайымен байланыстырмайды. Алайда мұндай мәлімдемелерге қарамастан, армия өкілдері бөлімдердегі ашықтық пен бақылауды күшейту қажет екенін жасырмайды. Бұл мәселеге қатысты Ulysmedia.kz зерттеу жүргізіп көрген, деп хабарлайды Oinet.kz тілшісі. 

Қазақстан Қарулы күштерінің басшылығы, соның ішінде Ұлттық ұлан мен шекара қызметі өкілдері соңғы уақытта БАҚ-пен жиі кездесіп жүр. Бұл орынды. Себебі қоғамда әскери қызметтің беделі төмендеп барады. Бұған әсіресе сарбаздардың өліміне қатысты даулы оқиғалардың бұқаралық ақпарат құралдарында жиі жариялануы, жарғыға сай келмейтін қарым-қатынастар туралы хабарлар, әскерге шақырылғандарға ақша бопсалау жағдайлары жөніндегі аналардың шағымдары әсер етіп отыр.

Азаматтық қоғамның армияға деген теріс көзқарасы – бұл тек жеке генералдар үшін ғана емес, тұтастай алғанда ел қауіпсіздігі үшін қауіпті. Дегенмен, әскерилер өз ұстанымдарынан айнымай отыр: «дедовщина» жоқ, тек «өз араларындағы әңгіме» бар. Ал сарбаздар қызмет барысында емес, әскери бөлімнің аумағынан тыс жерде қаза тапқан. Ал орын алған қайғылы жайттар болса, сирек болатын көрінеді.

— Үш жылдағы 270 өлім жағдайы бойынша статистикаға келсек: 2020 жылы – 78, 2021 жылы – 96, 2022 жылы – 85 әскери қызметкер қаза тапқан. Олардың ішінде 91-і қызмет барысында, ал қалған 179-ы, яғни 66 пайызы, қызметтен тыс жерде қайтыс болған. Өлімнің негізгі себептері – аурулар (36%) мен әскери емес көліктермен болған жол апаттары, – деген еді бас әскери прокурордың бірінші орынбасары, әділет полковнигі Мақсат Қазиев.

Әскер өкілдері жалпы жағдай бақылауда екенін алға тартады. Құқықтық тәртіп пен әскери тәртіпті сақтау шаралары жүргізіліп жатыр және ары қарай да жалғасады дейді. Дегенмен, егер бәрі бақылауда болса, неге сонша жаңа дүниелер мен қосымша шаралар қажет болып отырғаны түсініксіз.

ҮМІТСІЗ ШАЙТАН

Армияны ашық әрі халыққа жақын ету бағытында нақты қадамдар жасалып жатқанына көз жұма қарау қиын.

Әскери бөлімдерде бейнебақылау камералары орнатыла бастады. Болашақта жасанды интеллект көмегімен бейнежазбаларды талдайтын жүйелер енгізу көзделіп отыр. Бұған қоса, кезекшілікке шығатын сарбаздарды полиция қызметкерлеріндегідей бейнежетондармен жабдықтау мәселесі қарастырылуда.

Құқықбұзушылықтың алдын алу бағытында да жаңа тәсілдер енгізілуде. Мәселен, мерзімді қызметтегі сарбаздар тәрбие жұмыстарына тартылып, келісімшарттағы әскери қызметкерлердің орынбасарлары ретінде бөлімше мен взвод командирлерінің орынбасары қызметіне тағайындалып жатыр.

Сарбаздар тарапынан шағым мен өтініштер беру тәртібін оңайлату көзделуде. Бұрынғыдай жәшікке хат салудың орнына, QR-код арқылы шағым түсіріп, фото және бейнежазба тіркеу мүмкіндігі енгізілмек.

Әскери прокуратура суицид, жазатайым жағдайлар мен жарғыға сай келмейтін қатынастардың алдын алуға бағытталған кешенді жобалар әзірледі. Олардың қатарында «Армиядағы заң мен тәртіп» және «Цифрлық профилактика» бастамалары бар. Бұл жобалар офицерлерді оқыту жүйесін жетілдіруді, есірткіге тестілеу тәжірибесін кеңейтуді, бейнебақылауды арттыруды және басқа да шараларды қамтиды.

Жақын арада «Қалтадағы армия» атты мобильді қосымша іске қосылады. Қазір бұл жоба сынақ кезеңінен өтіп жатыр. Қосымша арқылы ата-аналар балаларының әскери қызметін дерлік тікелей эфирде бақылай алады.

Шын мәнінде, бұл жаңалықтардың барлығы бұрыннан айтылып жүрген бастамалар. Әскерилер бұл мәселелерді шешу оңай емес екенін мойындайды. Заңдылық пен тәртіпті қамтамасыз ету үшін кешенді, жүйелі көзқарас пен түрлі мемлекеттік органдар, азаматтық қоғам институттары және бұқаралық ақпарат құралдарының үйлесімді әрекеті қажет.

— Жас ұрпақты әскерге дейінгі даярлықтан өткізу, олардың моральдық әрі психологиялық тұрғыдан Отан алдындағы борышын өтеуге дайындығын қамтамасыз ету — тек әскери құрылымдардың күшімен мүмкін емес немесе тиімсіз, — дейді әділет полковнигі Мақсат Қазиев.

Оның айтуынша, әскери құрылымдар ынтымақтастыққа ашық және орынды сын-пікірлерді қабылдауға әзір. Себебі сын да – маңызды мәселелерді шешуге қоғамды жұмылдырудың бір жолы.

АРМИЯ ІШІНДЕГІ ЖҮЙЕЛІ ПРОБЛЕМАЛАР

Әскерилердің сынға ашықтығы мен ынтымақтастыққа дайын екенін құптаймыз. Сондай-ақ, әскери қызметтің абыройын арттыру, қазақстандық жастардың Отан қорғау сияқты қасиетті міндетті жүрекпен қабылдауына көмектесу – тек бірлескен күшпен жүзеге асатынына келісеміз. Бірақ азаматтық қоғаммен жауапкершілікті бөліспес бұрын, армия өз ішіндегі жүйелі проблемаларды шешіп алуы керек.

Мысалы, 2015 жылы мемлекеттік БАҚ-та жарияланған мақалада солдаттар мен сержанттардың 70 пайызы – келісімшарт негізіндегі әскери қызметшілер, ал мерзімді қызметтегілер бар болғаны 17 пайыз ғана екені жазылған. 2019 жылы қорғаныс министрінің орынбасары, генерал-лейтенант Талғат Мұхтаров бұл көрсеткіштің 78 пайызға жеткенін мәлімдеді. Ал 2024 жылдың қаңтарында қорғаныс министрінің бірінші орынбасары Сұлтан Камалетдинов 2020 жылдан бері 4 301 офицер мен 12 764 келісімшарттағы әскери қызметкер жұмыстан кеткенін айтты. Себептері нақты көрсетілмеген, бірақ бұл қаржылық қиындықтарға байланысты болуы мүмкін деген болжам бар.

2015 жылы келісімшарт негізіндегі әскери қызметкерлердің жалақысы 60–130 мың теңге аралығында болса, 2024 жылы орташа есеппен 150 мың теңгеге жеткен. Алайда Камалетдиновтің айтуынша, тұрақты құрамдағы әскери қызметкерлерге 26 миллиард теңгеден астам қарыз бар. Ал барша әскери қызметкерлерді тиісті киім-кешекпен қамтамасыз ету үшін 62,7 миллиард теңге қажет.

ҚР Қорғаныс министрлігінің тәрбие және идеологиялық жұмыс департаментінің бастығы, әділет полковнигі Тлеухан Басқожаевтың айтуынша, келісімшарттағы қызметкерлердің жалақысы өсіп жатыр.

— Жаңа еңбекақы жүйесіне көшумен байланысты еңбек нарығымызда біраз жандану байқалды. Қазір сержанттар мен келісімшарт негізінде қызмет ететіндерге жалақы көбейтілді. Сонымен қатар, барлық дерлік қалада тұрғын үй жалдау үшін берілетін төлем де артты. Бұл мәселе бақылауда тұр, — деді ол.

2024 жылы денсаулығына байланысты 230 мерзімді сарбаз әскерден босатылған. Ал жарамсыздарды алдын ала анықтау үшін тек қазір ғана медициналық тексеруден өткізетін пилоттық жоба іске қосылды. Бұл – тәуекелдерді азайту мақсатында қолға алынған шара.

Жақында Ақтөбе гарнизонында болған жағдай да назар аудартады. Онда бір сержант сарбаздарды ұрып-соғып, темекінің тұқылын жегізуге бұйрық берген. Ол екі жылға бостандығын шектеу жазасына кесілді. Әскерилер бұл жазаны әділ деп санайды, өйткені «ауыр зардаптар болған жоқ» дейді. Бірақ бұл әрекет әскери құрылым беделіне айтарлықтай нұқсан келтірді. Болашақта мұндай бұйрықтарға бағынбау және жоғары басшылыққа хабарлау ұсынылды. Бірақ, шын мәнінде, «темекі тұқылын же» деген бұйрықтың өзі Қазақстан армиясында айтылмауы тиіс емес пе?

Сержанттар казармадағы ахуалға тікелей әсер етеді. Келісімшарттық әскери қызмет жүйесі енгізілгеніне он жылдан асса да, кәсіби сержанттар даярлау ісіне енді ғана шындап көңіл бөліне бастады. Қазір тек бір әскери колледжде оқыту жүргізілуде, алдағы уақытта тағы екеуін бейімдеу жоспарда бар.

Осыған ұқсас «ұсақ-түйек» проблемалар, яғни әскери құрылымдар енді ғана көңіл бөліп жатқан мәселелер армияда әлі де жеткілікті. Көбі баяғыда-ақ жүйелі мәселеге айналып кеткен және оларды шешуге ұзақ уақыт қажет. Сондықтан «армияда бәрі жақсы» деген әскерилердің ұстанымы қоғамда сенім тудырмай отыр. Видеобақылау орнату, білім беру гранттары немесе несие демалыстары бір сәтте әскери қызметтің абыройын көтере алмайды. Бұл – келесі онжылдыққа дейін созылатын күрделі әрі жүйелі жұмыс.